ارزیابی شفافیت معنایی گنبدها در مساجد با تأکید بر عملکرد روشنایی فضایی

از مهم ترین مسائل مرتبط با معماری مساجد، چگونگی طراحی فضاهای معنوی از جمله گنبدخانه می باشد. پژوهش حاضر، شفافیت گنبدها را در مساجد با تأکید بر عملکرد روشنایی فضایی، مورد بررسی قرار می دهد. اهمیت موضوع این مطالعه، علاوه بر آنکه باعث درک بهتر گونه ها از لحاظ عملکرد نوری و مقاصد مختلف گنبدها می شود؛ به دلیل اینکه عامل شفافیت معنوی هر نوع را در نظر می گیرد؛ می تواند فضاهای معنوی گنبدخانه را در معماری احیا کند. روش تحقیقی که برای این امر مورد استفاده قرار گرفته است؛ ترکیبی متوالی- تبیینی می باشد. در اینجا در مرحله ی اول، داده های کمی و سپس در مرحله ی دوم داده های کیفی گردآوری و تحلیل می شوند. در نهایت هر دو تحلیل کمی و کیفی یک جا مورد تفسیر قرار می گیرند. تحقیق حاضر، با استفاده از اندازه گیری های میدانی که ابزار مورد استفاده برای جمع آوری داده ها، دوربین های عکاسی و تصویربرداری و برای برداشت دقیق اطلاعات کمی روشنایی، از دستگاه های دیجیتالی روشنایی سنج و روشنایی سنج ساده استفاده شد. ضمن کاربست این روش، با بررسی اسناد و مدارک مرتبط با طراحی مساجد، و به صورت میدانی دو دسته مضمون برای طراحی گنبدخانه ، با تأکید بر مفهوم شفافیت استخراج شده است که عبارتند از مضامین فیزیکی و معنوی. در این پژوهش با نظام مند کردن این مضامین در یک سامانه ی سلسله مراتبیِ دوسطحی، شبکه ی مضامینِ شفافیت فضایی برای طراحی گنبدخانه استخراج شده است که استناد به این شبکه، ارزیابیِ روشمند شفافیت فضاییِ گنبدخانه ی مساجد را میسرنمود. بدین صورت، بعد از کار میدانی به صورت نورسنجی به تبیین عوامل فیزیکی و کمی تأثیرگذار بر کیفیت روشنایی پرداخته شد و بعد از مشخص کردن عوامل فیزیکی تأثیرگذار بر کیفیت روشنایی گنبدخانه، به تبیین مؤلفه های کیفی شفافیت در ارتباط با شاخصه های کمی پرداخته شده و با مؤلفه های کیفی تبیین شده به ارزیابی درجه ی شفافیت گنبدخانه مساجد مورد بررسی شده؛ پرداخته شد. تجزیه و تحلیل اطلاعات نشان می دهد تمام مشخصه های متفاوت گنبدها به شیوه ی خود بر روی میزان معنویت و شفافیت -که نورگیرها ایجاد می کنند- تأثیر می گذارند. همچنین نشان می دهد که تجلی شفافیت معنوی در معماری مساجد در روابط دوطرفه با مستورسازی و روشن سازی می باشند و با مشخصه های شفافیت از جمله پویایی، سیالیت، پیوستگی، روابط بین فضای داخلی و خارجی، بی ماده شدن، انعطاف پذیری و سازگاری، خوانایی و مطلوبیت و گستره ی فضایی از طریق روشنایی ارتباط برقرار می کند. بدیهی است با درک بهتر اثرات این مشخصه ها، طراحی گنبدهای مدرن -که برای نیازهای معاصر مناسب تر هستند- امکان پذیر می شود.